Δρ. Πολυχρόνης Ναλμπάντης, Υποστράτηγος ε.α.
Η Ρωσία σήμερα, μετά από 2 έτη πολέμου, κατέχει τη στρατηγική πρωτοβουλία και έτσι, δυστυχώς για την Ουκρανία, “η ήττα εξακολουθεί να είναι ένα πιθανό αποτέλεσμα”, ενώ το ΝΑΤΟ και οι Σύμμαχοι συνεχίζουν να παρέχουν πρωτοφανή επίπεδα υποστήριξης, συμβάλλοντας στη διατήρηση του θεμελιώδους δικαιώματος της Ουκρανίας, στην αυτοάμυνά της.
Στα πλαίσια αυτά, το ΝΑΤΟ γιόρτασε την 75η επέτειό του τον Απρίλιο του 2024 και πραγματοποίησε την ετήσια Σύνοδο Κορυφής των ηγετών του τον Ιούλιο του 2024 στην Ουάσιγκτον των ΗΠΑ.
Πρακτικά, για 75 χρόνια, το ΝΑΤΟ παρέχει ασφάλεια και άμυνα σε περισσότερους από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Αν και η διάθεση στη Σύνοδο Κορυφής ήταν σε μεγάλο βαθμό πανηγυρική, η Διακήρυξη της Ουάσιγκτον έδειξε ότι η σύγκληση ήταν κάτι περισσότερο από μια ευκαιρία για εορτασμό, λειτούργησε ως σημείο καμπής για το μέλλον της Συμμαχίας και ως έκκληση για δράση για τη διατήρηση της υποστήριξης προς την Ουκρανία.
Τρία βασικά θέματα επικράτησαν και υποδεικνύουν τις μελλοντικές τάσεις της Συμμαχίας: πρώτον η υποστήριξη προς την Ουκρανία, δεύτερον η ενίσχυση της αποτροπής και της άμυνας του ΝΑΤΟ και τρίτον η εμβάθυνση των εταιρικών σχέσεων στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού. Με έναν νέο σύμμαχο -τη Σουηδία- να συμμετέχει για πρώτη φορά, και έναν ανανεωμένο σκοπό και μεγαλύτερη ενότητα για τη Συμμαχία υπό το πρίσμα της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, το ΝΑΤΟ βρίσκεται σήμερα στην πιο κρίσιμη περίοδο από οποιαδήποτε άλλη στιγμή της ιστορίας του.
Είναι γεγονός ότι το ΝΑΤΟ ανταποκρίνεται στις τρέχουσες απειλές και προβλέπει τις νέες προκλήσεις ασφαλείας και παρά τα επιτεύγματα αυτά, υπάρχουν ακόμη περισσότερα που πρέπει να γίνουν. Η Σύνοδος Κορυφής του ΝΑΤΟ καθόρισε στόχους με σκοπό η Ατλαντική Συμμαχία να ανταποκριθεί στο πιο δύσκολο περιβάλλον ασφαλείας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Διακήρυξη της Συνόδου Κορυφής της Ουάσιγκτον απηχεί σε μεγάλο βαθμό την προηγούμενη πολιτική ασφάλειας και άμυνας και όμως τώρα υπάρχουν νέα σημεία συζήτησης στο ΝΑΤΟ, που προσδιορίζουν και ορισμένα αξιοσημείωτα συμπεράσματα.
Από το 2022 έχει καταστεί σαφές ότι η αμυντική βιομηχανία της Ευρώπης δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί στην παραγωγή αμυντικού υλικού για τον εφοδιασμό της Ουκρανίας κατά της Ρωσίας. Για το σκοπό αυτό, το ΝΑΤΟ ανακοίνωσε μια νέα δέσμευση επέκτασης της βιομηχανικής ικανότητας για την ενίσχυση της αμυντικής βιομηχανίας της Συμμαχίας, την αύξηση της κλίμακας της λογιστικής υποστήριξης και των πολυεθνικών προμηθειών και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας της αλυσίδας εφοδιασμού. Με βάση το σχέδιο δράσης για την αμυντική παραγωγή, που συμφωνήθηκε στη Σύνοδο Κορυφής του Βίλνιους το 2023, η νέα δέσμευση ενισχύει επίσης τη συνεργασία με τους εταίρους του ΝΑΤΟ και την Ουκρανία. Οι ΗΠΑ με τη σειρά τους έχουν επενδύσει 30 δισεκατομμύρια δολάρια στην αμυντική βιομηχανία για την επανεκκίνηση ή την επέκταση της παραγωγής σε 35 κράτη. Με τη Ρωσία ικανή να αναδιοργανώσει τις ένοπλές της δυνάμεις στα επίπεδα πριν από το 2022 και μέσα σε 5-7 χρόνια από τώρα, η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική (ΗΠΑ – Καναδάς) βρίσκονται ήδη πίσω από το σημείο που πρέπει να βρίσκονται όσον αφορά τις δυνατότητες της αμυντικής παραγωγής για να ανταποκριθούν και να αντιμετωπίσουν μια αναγεννημένη Ρωσία.
Μια αξιοσημείωτη διαφορά όσον αφορά τη Ρωσία, σε ένα σημάδι των καιρών, είναι ότι ένα μεγαλύτερο μέρος της απόφασης της Συνόδου Κορυφής της Ουάσιγκτον επικεντρώθηκε στους συμμάχους και τους εταίρους της Ρωσίας. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κορέας (ΛΔΚ) και το Ιράν καταδικάστηκαν για την υποδαύλιση του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας.
Ωστόσο, η πιο έντονη φραστική διατύπωση απευθυνόταν προς την Κίνα, η οποία περιγράφηκε ως “αποφασιστικός αρωγός” του πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας μέσω της λεγόμενης “εταιρικής σχέσης χωρίς όρια” και της ευρείας κλίμακας υποστήριξής της προς τη ρωσική αμυντική βιομηχανική βάση. Η Κίνα δεν εμφανιζόταν ως “ανησυχία” στις επίσημες δηλώσεις του ΝΑΤΟ πριν από το 2019, αλλά πλέον αναφέρεται όλο και περισσότερο ως “συστημική πρόκληση” για την ευρωατλαντική ασφάλεια, λόγω της εταιρικής σχέσης της Κίνας με τη Ρωσία “χωρίς όρια”. Η Νατοϊκή Συμμαχία των 32 Κρατών-Μελών (Κ-Μ) -όλα τα Κ-Μ έπρεπε να συμφωνήσουν με το κείμενο της δήλωσης- καταδίκασε ομόφωνα την υποστήριξη της Κίνας προς τη Ρωσία.
Παρόλο που η Κίνα ισχυρίζεται επίσημα ότι δεν πωλεί οπλικά συστήματα στη Ρωσία, όμως εξακολουθεί να παρέχει υλικό διπλής χρήσης, π.χ. τσιπ υπολογιστών, εξαρτήματα και προηγμένο λογισμικό, που επιτρέπει την χρήση του από την πολεμική μηχανή της Ρωσίας. Σε μερικές από τις πιο σκληρές διατυπώσεις της διακήρυξης, η Συμμαχία δηλώνει ηχηρά ότι η Κίνα “δεν μπορεί να επιτρέψει τον μεγαλύτερο πόλεμο στην Ευρώπη στην πρόσφατη ιστορία, χωρίς αυτό να επηρεάσει αρνητικά τα συμφέροντα και τη φήμη της”. Επιπρόσθετα η Κίνα, η Ινδία και μεγάλο μέρος του Παγκόσμιου Νότου αρνούνται να ενωθούν με τις δυτικές δυνάμεις και να αντιταχθούν ανοιχτά στην έναρξη και τη διεξαγωγή του πολέμου από τη ρωσική κυβέρνηση.
Η αυξημένη προβολή της Κίνας στις δηλώσεις του ΝΑΤΟ οδήγησε τη Συμμαχία να επανεκτιμήσει τις εταιρικές της σχέσεις στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού. Από τη Σύνοδο Κορυφής του 2022 στη Μαδρίτη, οι 4 χώρες της Ασίας-Ειρηνικού (Asia-Pacific 4) -η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία, η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα- έχουν προσκληθεί να συμμετάσχουν στις συζητήσεις της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ. Η Διακήρυξη της Ουάσιγκτον καθιστά σαφές ότι το Eυρωατλαντικό και το θέατρο του Ινδο-Ειρηνικού είναι αλληλένδετα, με τη δυναμική της ασφάλειας να επηρεάζει αμοιβαία το ένα το άλλο. Τα κράτη Asia-Pacific 4 πωλούν όλο και περισσότερο οπλικά συστήματα και τεχνολογία στην Ευρώπη για να αναπληρώσουν τα εξαντλημένα αποθέματα, υποστηρίζουν την Ουκρανία με τους δικούς τους τρόπους και προσφέρουν την τεχνογνωσία τους στην κυβερνοάμυνα και στην αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης. Γίνεται ολοένα και πιο σαφές ότι το ΝΑΤΟ θα έχει έναν μελλοντικό, αν και ακόμη πιο καθορισμένο ρόλο στον Ινδο-Ειρηνικό ωκεανό.
Σήμερα, η θεωρία της νίκης του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν είναι σαφής. Από τότε που κατέρρευσε το αρχικό του σχέδιο περί αιφνιδιαστικού πολέμου, ο Ρώσος ηγέτης σχεδιάζει και στοιχηματίζει τη νίκη του στον πόλεμο φθοράς εναντίον της Ουκρανίας. Ο ρωσικός στρατός σημειώνει σταδιακά επιτυχίες στο πεδίο της μάχης, αλλά η κύρια ρωσική δράση στρέφεται κατά των ουκρανικών πόλεων και κωμοπόλεων, των υποδομών και του ηθικού του λαού της Ουκρανίας. Ταυτόχρονα, οι αδιάκοποι ρωσικοί βομβαρδισμοί έχουν οδηγήσει στην καταστροφή πολύ περισσότερων από το ήμισυ της ικανότητας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας. Οι δυτικοί σύμμαχοι και εταίροι αγωνίζονται να παράσχουν όσες περισσότερες δυνατότητες αεράμυνας στην Ουκρανία, ώστε οι ένοπλές της δυνάμεις να μπορούν να αμυνθούν, αλλά η Ρωσία δεν φαίνεται να έχει πρόβλημα να παράγει και να εφοδιαστεί με περισσότερες βόμβες και πυραύλους για να στηρίξει την εκστρατεία της. Τέλος, οι καταστροφές στις ουκρανικές υποδομές, που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί, είναι απίθανο να αποκατασταθούν στο ορατό μέλλον. Το στοίχημα του προέδρου Πούτιν είναι διαφανές και απλό -σε έναν πόλεμο φθοράς, κερδίζει η πλευρά που έχει περισσότερα από όλα [δηλαδή το ανθρώπινο δυναμικό (κοινωνία), τη διοικητική μέριμνα, τη στρατιωτική θεωρία (επιχειρήσεις βάθους/deep battle], την αμυντική βιομηχανία και την τεχνολογία], δηλαδή τις διαστάσεις της στρατηγικής σύμφωνα με τον Sir Michael Howard. Και η Ρωσία έχει περισσότερα από όλα, συμπεριλαμβανομένου του χρόνου. Ο πρόεδρος Πούτιν δεν πιέζεται να τερματίσει αυτόν τον πόλεμο!
Από την άλλη πλευρά, η ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ δεν ήταν στο τραπέζι των συζητήσεων σε αυτή την επετειακή Σύνοδο Κορυφής και πιθανώς ούτε στο ορατό μέλλον. Όσο η Ουκρανία βρίσκεται σε πόλεμο με τη Ρωσία, οι σύμμαχοι δεν είναι διατεθειμένοι να της χορηγήσουν την ιδιότητα του κράτους-μέλους, καθώς αυτό θα σήμαινε ότι το ΝΑΤΟ θα πολεμήσει, νομοτελειακά, με τη Ρωσία. Επιπρόσθετα, η δέσμευση των συμμάχων να στηρίξουν την Ουκρανία δεν είναι ατελείωτη. Το “αυτό” στην υπόσχεση των συμμάχων “όσο χρειαστεί” δεν έχει καθοριστεί ποτέ, ενώ οι πολιτικές μετατοπίσεις και κυβερνητικές αλλαγές και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού θα μπορούσαν να επιφέρουν μεγάλες αλλαγές στις δεσμεύσεις των συμμάχων έναντι της Ουκρανίας.
Το ΝΑΤΟ έχει απορρίψει την άμεση εμπλοκή στον πόλεμο Ουκρανίας-Ρωσίας. Αντ’ αυτού, έχει εμπλακεί σε μια υφέρπουσα κλιμάκωση, παραδίδοντας όλο και περισσότερα “θανατηφόρα” όπλα στην Ουκρανία. Η έλλειψη ρωσικής απάντησης έχει οδηγήσει ορισμένους δυτικούς αξιωματούχους στο συμπέρασμα ότι οι ρωσικές προειδοποιήσεις για αντίποινα ή κόκκινες γραμμές είναι απλώς ψυχολογικός πόλεμος και δικαιολογούν μικρή προσοχή εκ μέρους των συμμάχων, οι οποίοι θα πρέπει να επιτρέψουν την τολμηρή δράση των Ουκρανών για να προκαλέσουν περισσότερες απώλειες στη Ρωσία.
Όμως, η ρωσική κυβέρνηση αντέδρασε σχετικά συγκρατημένα στην πρόσφατη Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ στην Ουάσιγκτον, τονίζοντας ότι το ΝΑΤΟ είναι μια “συμμαχία που δημιουργήθηκε μέσα στην αντιπαράθεση”, κάτι που είναι ουσιαστικά αληθές, δεδομένου ότι ιδρύθηκε στην αρχή του Ψυχρού Πολέμου. Παράλληλα, ισχυρίστηκε ότι το ΝΑΤΟ δημιουργήθηκε “με στόχο τη συνέχιση της αντιπαράθεσης”, κάτι που είναι προδήλως αναληθές, όπως θα αποδείκνυε μια γρήγορη μελέτη της ιστορίας του Συμβουλίου ΝΑΤΟ-Ρωσίας. Η ρωσική εθνική αντίληψη της μεταψυχροπολεμικής εποχής των τελευταίων 30 ετών εξακολουθεί να είναι αυτή της “εθνικής τους ταπείνωσης” και ότι η Αμερική “κέρδισε τον Ψυχρό Πόλεμο”.
Είναι γεγονός ότι η Ρωσία δεν εμπιστεύεται την Ουκρανία και τη Δύση και η μεταψυχροπολεμική επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς παραβίασε τη δέσμευση για σεβασμό της σφαίρας επιρροής συμφερόντων της Ρωσίας. Ο Αμερικανός George Kennan αποκάλεσε την επέκταση του ΝΑΤΟ “το πιο μοιραίο λάθος της αμερικανικής πολιτικής σε ολόκληρη την εποχή μετά τον Ψυχρό Πόλεμο”!
Η Ρωσία έχει πολύ περιορισμένες επιλογές όταν πρόκειται να απαντήσει ανοιχτά στις πολιτικές του ΝΑΤΟ. Στην πραγματικότητα, έχει μόνο μία, όπως αποδεικνύεται περίτρανα από την επαναλαμβανόμενη ρωσική αντίδραση: να απειλήσει άμεσα ή έμμεσα με τη χρήση τακτικών πυρηνικών όπλων. Αυτή η τακτική είχε περιορισμένη αλλά σημαντική επιτυχία κατά τη διάρκεια του επιθετικού πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον περιορισμό των οπλικών “πλατφορμών μάχης” που παραδόθηκαν στην Ουκρανία, του χρόνου προμήθειας και των περιορισμών στον τρόπο χρήσης των παρεχόμενων δυτικών όπλων. Οι ρωσικές απειλές για πυρηνική κλιμάκωση εκτιμάται ότι θα συνεχίσουν να λειτουργούν εναντίον των συμμάχων της Ουκρανίας. Βέβαια, η αποτελεσματικότητα των ρωσικών απειλών έχει μειωθεί, καθώς με την πάροδο του χρόνου παρέχονται στην Ουκρανία πιο προηγμένα όπλα και πιο ανεκτικοί όροι ως απάντηση στις ρωσικές πυραυλικές επιθέσεις και την αλόγιστη στόχευση μη στρατιωτικών εγκαταστάσεων, πολιτικών και ενεργειακών υποδομών.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία μοιάζει τόσο δύσκολο να τερματιστεί όσο και φρικτό να τον παρακολουθήσει κανείς. Είναι ένας αιματηρός γρίφος: Γιατί η Ουκρανία και η Ρωσία συνεχίζουν να πολεμούν για τόσο καιρό; Γιατί δεν μπορούν να καταλήξουν σε μια ειρηνευτική συμφωνία και να τερματίσουν τη σφαγή; Ένα θεμελιώδες πρόβλημα που προκαλεί τη διατήρηση των πολέμων είναι η βαθιά δυσπιστία των εμπόλεμων ότι ο αντίπαλος θα σεβαστεί μια ειρηνευτική συμφωνία, που θα τερματίσει τον πόλεμο. Ακόμη και όταν μια πιθανή συμφωνία για το τέλος του πολέμου έχει αποδεκτούς όρους, εάν ένας εμπόλεμος πιστεύει ότι ο αντίπαλός του θα αθετήσει τη συμφωνία, ο εμπόλεμος δεν θα την αποδεχτεί και ο πόλεμος θα συνεχιστεί.
Η Ουκρανία δεν εμπιστεύεται βαθιά τη Ρωσία, καθώς η κατάληψη της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014, η υποστήριξη της εξέγερσης στο Ντονμπάς και η εισβολή πλήρους κλίμακας στην Ουκρανία το 2022 παραβιάζουν το Μνημόνιο της Βουδαπέστης του 1994, στο οποίο η Ρωσία συμφώνησε να σέβεται τα σύνορα και την κυριαρχία της Ουκρανίας. Για να επιτευχθεί ειρήνη, η Ουκρανία και οι Δυτικοί εταίροι της πρέπει να βρουν έναν τρόπο να ξεπεράσουν τη δυσπιστία. Αυτό δεν θα είναι εύκολο. Αλλά για να αποτρέψουν δεκάδες, αν όχι εκατοντάδες χιλιάδες περισσότερους θανάτους, πρέπει να προσπαθήσουν.
Όμως, ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν έχει προηγούμενο από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Το ΝΑΤΟ αντιμετωπίζει μια πιο επισφαλή κατάσταση από οτιδήποτε είχε να αντιμετωπίσει την εποχή εκείνη. Την περίοδο εκείνη, η Σοβιετική Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες διεξήγαγαν πολέμους δι’ αντιπροσώπων σε μακρινά θέατρα -όπως στο Βιετνάμ, την Αγκόλα και το Κονγκό, και αυτοί οι πόλεμοι δεν αποτελούσαν απειλή για τις δυο Υπερδυνάμεις. Βέβαια, το 1962, οι Ηνωμένες Πολιτείες έφτασαν στα πρόθυρα πυρηνικού πολέμου με τη Σοβιετική Ένωση, όταν ανακαλύφθηκαν οι σοβιετικές εγκαταστάσεις πυραύλων στην Κούβα 90 μίλια από το Κι Γουέστ (κρίση της Κούβας)! Οι Σοβιετικοί ήθελαν να αναπτύξουν πυραύλους στην Κούβα για να αντιμετωπίσουν τους αμερικανικούς πυραύλους που είχαν αναπτυχθεί στην Τουρκία, κοντά στα σοβιετικά σύνορα.
Ωστόσο, σήμερα η μεγαλύτερη δοκιμασία του ΝΑΤΟ μετά τον Ψυχρό Πόλεμο είναι ακόμη μπροστά μας. Η πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι Σύμμαχοι σε αυτή τη Σύνοδο Κορυφής είναι η μεγαλύτερη από οτιδήποτε έχουν αντιμετωπίσει από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Η Ουκρανία είναι πολύ δύσκολο να μπορεί είτε να αντέξει επ’ αόριστον, είτε να αντιστρέψει την πορεία του πολέμου με το σημερινό επίπεδο συμμαχικής υποστήριξης. Οι Σύμμαχοι πρέπει να βρουν έναν τρόπο να τερματίσουν τον πόλεμο, χωρίς να θυσιάσουν την Ουκρανία στη διαδικασία ειρήνευσης. Βέβαια, ο ΑΝΣΚ του πολέμου για το Κίεβο αφορά στην απελευθέρωση όλων των κατεχόμενων εδαφών από τη Ρωσία, που όμως δεν είναι εφικτός. Αντίθετα, ο στόχος της Δύσης τώρα φαίνεται να είναι να αποτρέψει την Ουκρανία από το να χάσει τον πόλεμο και να πείσει τη Ρωσία ότι δεν θα αναγκάσει ποτέ την Ουκρανία να υποταχθεί.
Τέλος, είναι γνωστό ότι κράτη-μέλη της Συμμαχίας έχουν υπογράψει διμερείς συμφωνίες ασφαλείας με την Ουκρανία, όπως π.χ. οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γαλλία, η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο κλπ για την παροχή οπλικών συστημάτων και στρατιωτικής εκπαίδευσης, έτσι και η Ελλάδα παρέχει στην Ουκρανία αμυντικό υλικό και στρατιωτική εκπαίδευση. Ενώ το υπόψη αμυντικό υλικό έχει χαρακτηρισθεί ως “πλεονάζον υλικό” για τις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις, εκτιμάται ότι επιβάλλεται η ενημέρωση των αρμοδίων Επιτροπών της Βουλής των Ελλήνων, από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ), με σκοπό να απαντήσει εάν το δοθέν στην Ουκρανία “πλεονάζον υλικό” επηρεάζει την οροφή των “πλατφορμών μάχης” του Ελληνικού Στρατού και της Πολεμικής Αεροπορίας, τους Βασικούς Φόρτους (ΒΦ) πυρομαχικών των Μονάδων και κυρίως τον αριθμό Ημερών Θέατρου Επιχειρήσεων (ΗΘΕ) στον πόλεμο, καθώς επίσης και τα αμυντικά σχέδια επιχειρήσεων της Ελλάδος.
Δρ. Πολυχρόνης Ναλμπάντης, Υποστράτηγος ε.α.: Αντιπρόεδρος στο Institute for Security and Defence Analysis (www.i-sda.eu) και Επιστημονικός Συνεργάτης στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων (www.idis.gr) του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών.
Βιβλιογραφία
Dan Reiter. (2024). Ending the war in Ukraine requires something for everyone to hate.
Eugene Rummer. (2024). NATO’s Biggest Test Since the Cold War Is Still Ahead
- Joseph Dresen. (2024). NATO Summit – Russian Reaction.
Jason C. Moyer. (2024). 2024 NATO Summit in Washington.
John T. Psaropoulos. (2024). Russia blames war on NATO as it pounds Ukraine, demands territory for talks.
Lolita C. Baldor. (2024). NATO agrees to take on coordination of some Ukraine security support. How that will work.
Michael Howard (Sir). (1988). The dimensions of strategy
NATO. (2024). NATO’s response to Russia’s invasion of Ukraine
Paul Dibb. (2024). How will Russia’s war on Ukraine end?
Stephen Bryen & Shoshana Bryen. (2024). Imperial NATO is on the Way.
Azar Gat. (2015). Η ανάπτυξη της στρατιωτικής σκέψης κατά τον 19ο αιώνα. (μτφρ. – ερμηνεία Π. Ναλμπάντης). ΓΕΕΘΑ.
Lawrence Freedman. (2001). Πόλεμος. (μτφρ. Π. Ναλμπάντης). ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ.
Πολυχρόνης Ναλμπάντης. (2013). Η εξέλιξη της Σοβιετικής επιχειρησιακής στρατιωτικής σκέψης. Institute for Security and Defence Analysis.
Πολυχρόνης Ναλμπάντης. (2023). Ο πόλεμος στη Γάζα και η πολιτική της Μόσχας. GEOEUROPE.ORG
Πολυχρόνης Ναλμπάντης. (2024). Στρατιωτική θεωρία & Στρατηγική: Οι Πόλεμοι της Ελλάδας 19ος και 20ός αιώνας. ΕΥΡΑΣΙΑ.