Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα η Μέση Ανατολή πήρε και πάλι φωτιά. Η τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς εναντίον του Ισραήλ, ξύπνησε μια σύγκρουση που το τελευταίο διάστημα θεωρείτο «παγωμένη».
Η αγριότητα της σφαγής της 7ης Οκτωβρίου και η σφοδρότητα της αντίδρασης του Ισραήλ έχουν γεννήσει φόβους για γενίκευση της σύρραξης με εμπλοκή του Ιράν, της Συρίας και του Λιβάνου. Αν και ποτέ η κατάσταση δεν ήταν ιδανική, εντούτοις στις μέρες μας μπορούμε να ισχυριστούμε πως είμαστε σε μια εποχή μεγάλης αβεβαιότητας, δήλωσε στην συνέντευξή του στον Φιλελεύθερο ο Κώστας Υφαντής, καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, προσθέτοντας είναι ξεκάθαρο ότι η παγκόσμια ισορροπία ισχύος αλλά και η νομιμοποίηση του διεθνούς συστήματος αμφισβητείται πλέον ανοικτά.
Η νέα ανάφλεξη σηματοδοτεί και την δυναμική επιστροφή της Ουάσιγκτον στη Μέση Ανατολή, ειδικά σε μια εποχή που θεώρησε πως μπορούσε να πάρει αποστάσεις. «Οι ΗΠΑ δεν έχουν πλέον επιλογή να αγνοήσουν την περιοχή και να μειώσουν την στρατηγική τους παρουσία, όπως επιχείρησαν να κάνουν μετά την εκλογή Ομπάμα», επεσήμανε ο Κώστας Υφαντής δίνοντας έμφαση πως οι ΗΠΑ θα στηρίξουν μέχρι τέλους το Ισραήλ και πως παραμένουν ο πιο πιστός του σύμμαχος.
Προς το παρόν η προσοχή όλων εστιάζεται στο πως θα εξελιχθεί η σύγκρουση του Χαμάς με το Ισραήλ. Όπως ανέφερε ο Κώστας Υφαντής, η κλίμακα της βίας των τρομοκρατών ήταν τέτοια που δεν αφήνει περιθώρια για την συνήθη αντιμετώπιση. «Η ισραηλινή αποτροπή κατέρρευσε και οι επιλογές είναι ελάχιστες, η εξής μία: Η συντριβή της Χαμάς». Οι επόμενες κινήσεις μετά από αυτό είναι δύσκολο να καθοριστούν. Ακόμη και οι υπέρμαχοι μιας χερσαίας επέμβασης αναγνωρίζουν τους κινδύνους που υπάρχουν, και το ενδεχόμενο το Ισραήλ να συρθεί σε ένα πόλεμο μέσα στη Λωρίδα της Γάζας που δύσκολα θα μπορέσει να ελέγξει.
-Αν ποτέ υπήρξε τάξη με την έννοια της απουσίας παγκόσμιου ανταγωνισμού, καχυποψίας και βεβαίως πολεμικών συγκρούσεων, τότε θα μπορούσε κάποιος έγκυρα να ισχυριστεί ότι είμαστε σε μια εποχή μεγάλης αβεβαιότητας. Η ρωσική εισβολή και ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ορόσημο γιατί είναι η πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια που έχουμε έναν επιθετικό πόλεμο, δηλαδή έναν πόλεμο με στόχο την αλλαγή συνόρων. Και είναι αυτή η συνθήκη που κάνει περισσότερο από κάθε άλλη φορά ξεκάθαρο ότι η παγκόσμια ισορροπία ισχύος αλλά και η νομιμοποίηση του διεθνούς συστήματος αμφισβητείται. Ρωσία και Κίνα είναι δύο πόλοι του συστήματος που σαφώς δεν είναι ικανοποιημένοι από το status quo. Όλη η συζήτηση για την δήθεν παρακμή της Δύσης δεν είναι τίποτε άλλο από μια αντίληψη ότι δυνάμεις μεγάλες αλλά και μεσαίες χειραφετούνται και αμφισβητούν την δυτική υπεροχή. Δεν έχουμε χρόνο και χώρο να εξηγήσουμε γιατί αυτό είναι περισσότερο μια ευχή και μια στρατηγική αυταπάτη. Προφανώς και η στιγμή της αμερικανικής μονομέρειας έχει περάσει, αλλά εκεί που το διακύβευμα είναι ζωτικής σημασίας για την Ουάσιγκτον, δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί να ανασχέσει την αμερικανική δύναμη.
-Με τον πόλεμο στην Ουκρανία να παραμείνει ενεργός ποιες θα είναι οι γεωπολιτικές συνέπειες από τη νέα σύρραξη που ξέσπασε και μάλιστα στη γειτονιά μας;
-Η ανάφλεξη στην Μέση Ανατολή είναι διαφορετική, γιατί οι περιφερειακές δυναμικές είναι διαφορετικές. Στην Μέση Ανατολή έχουμε περισσότερη συνέχεια παρά αλλαγή. Το λεγόμενο παλαιστινιακό έρχεται από το πρώτο μισό του 20ου αιώνα και διαμορφώνει όλες αυτές τις δεκαετίες την γεωπολιτική ταυτότητα της περιοχής. Η διένεξη Αράβων-Ισραηλινών έχει υπαρξιακά χαρακτηριστικά, έχει πολιτισμικά στοιχεία και φυσικά υπακούει και στις πιέσεις που παράγει ο ευρύτερος περιφερειακός και παγκόσμιος ανταγωνισμός. Είναι νωρίς να εκτιμήσει κανείς τις επιπτώσεις αλλά υπάρχουν κάποια δεδομένα που δύσκολα θα αλλάξουν στο εγγύς μέλλον. Οι ΗΠΑ δεν έχουν πλέον επιλογή να αγνοήσουν την περιοχή και να μειώσουν την στρατηγική τους παρουσία, όπως επιχείρησαν να κάνουν μετά την εκλογή Ομπάμα. Η σφαγή της 7ης Οκτωβρίου αποκάλυψε ότι η ασφάλεια του Ισραήλ δεν είναι καθόλου δεδομένη και ότι υπάρχουν δυνάμεις ικανές να αποσταθεροποιήσουν τις στρατηγικές προσδοκίες όλων των παικτών.
-Για ποιους λόγους ο Τζο Μπάιντεν μετέβη εσπευσμένα στο Ισραήλ και μάλιστα στη χειρότερη στιγμή της σύγκρουσης; Τι σημαίνει αυτή η επίσκεψη για το ρόλο που επιδιώκουν να διαδραματίσουν οι ΗΠΑ στην περιοχή;
-Για τις ΗΠΑ, η εμπλοκή τους στη Μέση Ανατολή, σταθερά προσδιορίζεται από τρεις τουλάχιστον προτεραιότητες. Η πρώτη αφορά στην ασφάλεια του Ισραήλ. Είναι ο βασικός τους εταίρος και η μοναδική δημοκρατία στην περιοχή. Είναι από τα λίγα ζητήματα που απολαμβάνουν σχεδόν καθολικής συναίνεσης στην Ουάσιγκτον. Οι ΗΠΑ ποτέ δεν θα εγκαταλείψουν το Ισραήλ και αυτό καλό θα είναι να μην το ξεχνά κανείς στην Μέση Ανατολή. Και είναι αυτή η πραγματικότητα που ώθησε πολλά αραβικά κράτη να συνάψουν τελικά σχέσεις με το Ισραήλ, όπως η Αίγυπτος, η Ιορδανία και όχι μόνο. Η δεύτερη προτεραιότητα έχει να κάνει με την ενεργειακή ασφάλεια της Δύσης. Εδώ η ευρύτερη σταθερότητα και ανάσχεση εσωτερικών αναθεωρητισμών είναι κρίσιμη. Τέλος, μετά την τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, προτεραιότητα αποτελεί η αντιμετώπιση της τρομοκρατίας. Η επίθεση της Χαμάς επιβεβαίωσε με τον πιο επώδυνο τρόπο ότι τίποτε από τα παραπάνω δεν είναι διασφαλισμένα. Η επίσκεψη Μπάιντεν έχει ως στόχο την άμεση διαχείριση των κινδύνων. Πρώτον, να μην επεκταθεί η σύγκρουση. Μετά την άμεση αποστολή ισχυρής δύναμης, η παρουσία του στο έδαφος στέλνει ένα μήνυμα σε παράγοντες που πιθανόν να φλερτάρουν με την ιδέα της κλιμάκωσης. Δεύτερον, να μην υπερβεί η ισραηλινή αντίδραση κάθε όριο αναλογικότητας. Για να διατηρηθεί μία ελπίδα για την επόμενη μέρα και τα δύο αποτελούν κρίσιμες προϋποθέσεις. Και βεβαίως υπάρχει και το γενικότερο μήνυμα ότι οι ΗΠΑ είναι εδώ.
-Είναι ο Βλαντιμίρ Πούτιν ένας από τους κερδισμένους της σύρραξης της Χαμάς με το Ισραήλ, λαμβάνοντας υπόψη πως το ουκρανικό έχει σχεδόν ήδη σβήσει από την επικαιρότητα;
-Θα έλεγα ότι είναι εξαιρετικά πρόωρο να αναζητούμε ποιος ωφελείται. Δεν θα έλεγα ότι η Μόσχα κερδίζει κάτι. Η Ρωσία θα ευχόταν να συνεχιστεί η αμερικανική «αποχώρηση», καθώς η στρατιωτική της παρουσία στη Συρία κυρίως αλλά και το γεγονός ότι διασφάλισε την επιβίωση του καθεστώτος Άσσαντ θα την καθιστούσαν σοβαρό παράγοντα στα μάτια των λοιπών αραβικών καθεστώτων. Η επίθεση της Χαμάς, δεν αφήνει ρόλο για μια Ρωσία με περιορισμένες στρατιωτικές και διπλωματικές ικανότητες. Οι φίλοι της Μόσχας Συρία και Ιράν δεν αποτελούν ελκυστικούς συνομιλητές για κανέναν. Και βεβαίως η Ρωσία δεν μπορεί να κάνει απολύτως τίποτε στο μείζον θέμα του παλαιστινιακού, αλλά ούτε στην διαδικασία αποκατάστασης των σχέσεων του Ισραήλ με τα αραβικά κράτη. Ακόμη και αν παγώσει η προσέγγιση Σαουδικής Αραβίας-Ισραήλ, η Μόσχα δεν έχει κάποια γεωπολιτική προσδοκία.
-Όλες οι ενδείξεις δείχνουν πως ο κύκλος βίας που άνοιξε στις 7 Οκτωβρίου θα αργήσει να κλείσει. Τι θα κάνουν οι υπόλοιπες περιφερειακές δυνάμεις;
-Η σύγκρουση Παλαιστινίων-Ισραήλ μετράει δεκαετίες. Τρεις τουλάχιστον διακρατικούς πολέμους στην διάρκεια της ψυχροπολεμικής περιόδου και συνεχόμενες συγκρούσεις μικρότερης ή μεγαλύτερης έντασης μεταξύ των παλαιστινιακών οργανώσεων και των ισραηλινών αμυντικών δυνάμεων (IDF). Οι τελευταίες συνήθως δεν κρατούσαν πολύ και η βία ιδιαίτερα από την δεκαετία του 1990 και μετά παρέμεινε σε «ανεκτά» από πολιτικής άποψης επίπεδα και για τις δύο πλευρές. Μετά την αποχώρηση των ισραηλινών δυνάμεων και το πέρασμα της Λωρίδας της Γάζας στην Χαμάς, η σύγκρουση απέκτησε μια συγκεκριμένη μορφή αλλά παρέμεινε διαχειρίσιμη πολιτικά και γεωπολιτικά. Τώρα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η κλίμακα της βίας των τρομοκρατών ήταν τέτοια που δεν αφήνει περιθώρια για την συνήθη αντιμετώπιση. Η ισραηλινή αποτροπή κατέρρευσε και οι επιλογές είναι ελάχιστες, η εξής μία: Η συντριβή της Χαμάς. Σημαίνει αυτό ότι πάμε σε μια μακροχρόνια στρατιωτική εμπλοκή; Είναι δύσκολο να αξιολογηθεί αυτή τη στιγμή. Η κατοχή της Γάζας δεν είναι καθόλου ελκυστική επιλογή για το Ισραήλ. Οι επιχειρησιακές προκλήσεις προκαλούν δέος ακόμη και σε έναν στρατό με την εμπειρία των IDF.
-Ποιο είναι πλέον το μέλλον των Συμφωνιών του Αβραάμ; Μπορεί να διατηρηθεί η δυναμική τους;
-Θα εξαρτηθεί από την εξέλιξη. Παρόλο που σήμερα θεωρείται δεδομένο ότι η διαδικασία παγώνει, το πόσο θα κρατήσει ο πόλεμος, η ένταση της βίας και τελικά το αν θα επεκταθεί θα καθορίσουν και το μέλλον. Για τις χώρες που έχουν ήδη αποκαταστήσει τις σχέσεις τους με το Ισραήλ το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η εσωτερική κοινή γνώμη και ο βαθμός στον οποίο μπορεί να προκληθεί εσωτερική αστάθεια. Για την προσέγγιση Σαουδικής Αραβίας-Ισραήλ που θεωρείται η πιο σημαντική προοπτική για το μέλλον της περιοχής, δύσκολα θα προχωρήσει άμεσα. Όμως, η διαπραγμάτευση αφορούσε πολλά περισσότερα από μια απλή διαπίστευση πρέσβεων. Αφορούσε και αφορά στην αμερικανική εγγύηση ασφάλειας της Σαουδικής Αραβίας απέναντι στο Ιράν. Αφορούσε και αφορά στην επανεκκίνηση της ειρηνευτικής διαδικασίας στο παλαιστινιακό με βάση μια παλαιότερη σαουδαραβική πρωτοβουλία. Όσο διαρκούν οι συγκρούσεις, δύσκολα θα συνεχιστεί η συζήτηση. Αλλά δε θεωρώ ότι πρέπει να βιαστούμε να θεωρήσουμε την υπόθεση χαμένη. Η Χαμάς και αυτό που εκπροσωπεί δεν είναι καθόλου αρεστό στον Αραβικό κόσμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι μια αιματηρή χερσαία επιχείρηση θα είναι πολιτικά ανεκτή.
Στόχος της Τουρκίας η ηγεμονία στο μουσουλμανικό κόσμο
-Παρά τις προσπάθειες να φανεί ουδέτερη η Τουρκία έχει πάρει θέση υπέρ της Χαμάς, άλλωστε είναι γνωστές οι σχέσεις τους. Τι σημαίνει αυτό για το ρόλο που επιδιώξει να παίξει στην περιοχή;
-Ο ρόλος που η Άγκυρα επιδιώκει είναι γνωστός εδώ και πολλά χρόνια. Υπάρχει ένα ιδεολογικό και στρατηγικό σχήμα που χρωματίζει την στάση του Τούρκου προέδρου. Η Μέση Ανατολή και ευρύτερα ο μουσουλμανικός κόσμος πρέπει να ανακαλύψει την ενότητά του και να αποκαθαρίσει την περιοχή από την «νεοαποικιακή» κηδεμονία της Δύσης και των ΗΠΑ. Για τον Ταγίπ Ερντογάν, αυτή είναι επιδίωξη ζωής και βεβαίως προϋπόθεση χειραφέτησης και αξίωσης για έναν ηγεμονικό ρόλο του ισλάμ. Η Τουρκία είναι στα μάτια του ο βασικός παίκτης. Η αλληλεγγύη με την Χαμάς εντάσσεται σε αυτή την θεώρηση. Είναι κίνημα «αντίστασης» και κρίσιμο μέγεθος στον μετασχηματισμό μιας περιοχής της οποίας οι κυβερνήσεις είναι διεφθαρμένες και εξαρτώμενες από τη Δύση. Το πρόβλημα όμως με αυτό το σχήμα είναι ότι ούτε η Τουρκία, ούτε κανείς άλλος έχει την δύναμη να παρέμβει αποφασιστικά. Θέλει να παίξει ρόλο, αλλά στον ευρύτερο συσχετισμό ισχύος η Τουρκία είναι ένας παίκτης με περιορισμένες δυνατότητες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πρώτη αντίδραση ήταν εναντίον των ΗΠΑ και της παρουσίας της δύναμης του αμερικανικούς πολεμικού ναυτικού. Ξέρει πολύ καλά ότι κανείς δεν μπορεί να επηρεάσει τις εξελίξεις στην κατεύθυνση που θα ήθελε η Άγκυρα, δηλαδή της πίεσης προς το Ισραήλ και της ενότητας των αραβικών κρατών εναντίον των ΗΠΑ και του Ισραήλ.
Τρομοκρατία με θρησκευτικό πρόσημο
-Η επίθεση στις Βρυξέλες την περασμένη Τρίτη ήταν η αρχή εξαγωγής ισλαμιστικής τρομοκρατίας όπως έγινε μετά την 11η Σεπτεμβρίου ή μετά την άνοδο του Ισλαμικού Κράτους, σε χώρες και στόχους της Δύσης;
-Δυστυχώς, η ισλαμική τρομοκρατία ποτέ δεν σταμάτησε και δεν προβλέπω ότι θα σταματήσει ακόμη και αν αύριο με έναν μαγικό τρόπο λυνόταν το παλαιστινιακό. Το τελευταίο είναι πλέον ένα πρόσχημα ή για να είμαι πιο ακριβής ένα μόνο από τα ζητήματα που αναπαράγουν το φαινόμενο της τρομοκρατίας. Δεν πιστεύω ότι μπορούμε να εκλογικεύσουμε τις επιθέσεις. Η τρομοκρατία με θρησκευτικό πρόσημο θα συνοδεύει την καθημερινότητα των σύγχρονων κοινωνιών, σχεδόν ως μόνιμο στοιχείο. Δεν πρόκειται ποτέ να καταφέρουμε να αντιμετωπίσουμε πλήρως ούτε τις αιτίες, πολλές από τις οποίες είναι πέρα από τον έλεγχό μας, ούτε να εξουδετερώσουμε την απειλή. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να ενισχύσουμε ακόμη περισσότερο την ασφάλειά μας και να βελτιώσουμε την αποτρεπτική μας ικανότητα, ελαχιστοποιώντας τον κίνδυνο, αν και πως να αποτρέψεις κάποιον που έχει αποφασίσει να πεθάνει «ως μάρτυρας» έτσι κι αλλιώς. Οι κοινωνίες μας είναι ελεύθερες και πρέπει να παραμείνουν ελεύθερες. Αυτό που υπερασπιζόμαστε είναι η ανοικτή μας κοινωνία. Πάντοτε, σε οποιαδήποτε ιστορική συγκυρία υπήρχε τίμημα. Έτσι και τώρα.
-Λίγα χρόνια μετά την 11η Σεπτεμβρίου η Αλ Κάιντα σχεδόν έσβησε. Μπορεί να επαναληφθεί το ίδιο σκηνικό και να γίνει το ίδιο με την Χαμάς;
-Νομίζω ότι δεν πρέπει να περιμένει κανείς και καμία να σβήσει η Χαμάς. Ο στόχος είναι να απονευρωθεί επιχειρησιακά και να απωλέσει την όποια νομιμοποίηση έχει μεταξύ των Παλαιστινίων. Καθόλου εύκολο. Ακόμη και αν η ισραηλινή επιχείρηση την εξουδετερώσει, είναι σίγουρο ότι όποιοι από την ηγεσία όπως επιβιώσουν θα βρουν καταφύγιο αλλού στην περιοχή και θα επιχειρήσουν να ανασυνταχθούν. Η Φατάχ εκδιώχθηκε συστηματικά από το Λίβανο, την Ιορδανία και αλλού στα χρόνια όπως τρομοκρατικής όπως δράσης. Επιβίωσε και μετασχηματίστηκε. Δεν είναι όπως οι περιπτώσεις και δεν θεωρώ ότι κάποιος μπορεί να περιμένει τον μετασχηματισμό όπως Χαμάς σε παράγοντα με τον οποίο μπορεί να διαπραγματευτεί.
-Και σε συνέχεια όπως προηγούμενης ερώτησης, την Αλ Κάιντα ακολούθησε το πολύ χειρότερο Ισλαμικό Κράτος. Αν η Χαμάς καταστραφεί τι να περιμένουμε να αναδυθεί από τα ερείπιά όπως;
-Όπως έχω ήδη πει, το ζήτημα δεν είναι τόσο η συντριβή της Χαμάς όσο η παρουσία της ως πολιτικός φορέας άσκησης εξουσίας με κρατικά χαρακτηριστικά. Είναι ο ρόλος της στην Λωρίδα της Γάζας ως δύναμη ελέγχου των Παλαιστινίων. Υπάρχουν πιο βίαιες τρομοκρατικές ομάδες στη Γάζα, όπως η Παλαιστινιακή Τζιχάντ. Όμως η τελευταία δεν έχει και δεν είχε ποτέ τις επιχειρησιακές ικανότητες τις Χαμάς που λειτουργούσε ως κράτος με τους έστω περιορισμένους πόρους που είχε στη διάθεσή της αλλά κυρίως με το «κύρος» που τις έδινε το γεγονός της νομιμοποίησής της και της εκπροσώπησης μέρους των Παλαιστινίων. Δύσκολα θα δούμε – άμεσα τουλάχιστον – τέτοιο διάδοχο της Χαμάς. Και καμία πρόβλεψη δεν μπορεί να γίνει χωρίς να ξέρουμε τον στρατηγικό στόχο της Ισραηλινής αντίδραση σε σχέση με το μέλλον της Γάζας.