Σοφία Γαλάνη*
Τα Νέα, 17 Μαΐου 2025
Η εμπορική και στρατηγική σημασία των Στενών των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου είναι διαχρονική και αδιαμφισβήτητη. Τα στενά, μαζί με τη Θάλασσα του Μαρμαρά, αποτελούν έναν θαλάσσιο διάδρομο 164 ναυτικών μιλίων και προσφέρουν τη μοναδική θαλάσσια διασύνδεση μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου. Κατά μέσο όρο, 40.000 εμπορικά πλοία και 200 πολεμικά πλοία διέρχονται από τα Στενά κάθε χρόνο. Η σημασία των Στενών επανήλθε στο επίκεντρο της διεθνούς προσοχής με την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία, καθώς η Τουρκία άσκησε, για πρώτη φορά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το δικαίωμά της να κλείσει τα Στενά για τα πολεμικά πλοία όλων των χωρών.
Το δικαίωμα αυτό της Τουρκίας απορρέει από τη Συνθήκη του Μοντρέ του 1936. Η συνθήκη δημιούργησε ένα ειδικό νομικό καθεστώς διαχείρισης των Στενών, παραχωρώντας ουσιαστικά τον έλεγχό τους στην Τουρκία. Μολονότι η συνθήκη είναι ιδιαιτέρως ευνοϊκή για την Τουρκία, έχει δημιουργήσει ένα σημαντικό νομικό πλαίσιο που παρέχει σταθερότητα και προβλεψιμότητα, εξυπηρετώντας τα θαλάσσια εμπορικά συμφέροντα. Επιπλέον, ο έλεγχος των πολεμικών πλοίων που εισέρχονται στη Μαύρη Θάλασσα έχει διατηρήσει μία ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή. Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρόλο που η συνθήκη προέβλεψε τη δυνατότητα αναθεώρησής της πέντε χρόνια μετά από τη θέση της σε ισχύ, αυτό δεν έχει συμβεί έως σήμερα. Επίσης, παρόλο που υπήρξε πρόβλεψη για εικοσαετή διάρκεια της συνθήκης, σχεδόν έναν αιώνα μετά όλα τα κράτη συνεχίζουν να την εφαρμόζουν.
Ωστόσο, το καθεστώς των Στενών δεν θα μπορούσε να παραμείνει ανεπηρέαστο από τις συνεχείς διεθνείς αναταράξεις. Ο πόλεμος στην Ουκρανία προκάλεσε μείωση του αριθμού των διελεύσεων εμπορικών πλοίων. Την περίοδο από το 2022 έως το 2024, ο αριθμός των διερχόμενων πλοίων έπεσε κάτω από τις 40.000, ένας ιδιαίτερα χαμηλός αριθμός συγκριτικά με τα 56,606 διερχόμενα πλοία το 2007. Παρά την εξομάλυνση της κατάστασης μετά το πρώτο σοκ του πολέμου, ο αριθμός διελεύσεων δεν έχει επανακάμψει πλήρως. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι η Ρωσία δεν είναι πλέον ο βασικός πάροχος ενέργειας για τις ευρωπαϊκές χώρες. Η εμπορική σημασία των Στενών ενδέχεται να βρει νέο έναυσμα στο μεγαλεπήβολο σχέδιο του Ερντογάν για το Κανάλι της Κωνσταντινούπολης. Το σχέδιο αφορά στη δημιουργία μίας τεχνητής διώρυγας 45 χιλιομέτρων που θα συνδέει τη Μαύρη Θάλασσα με τη Θάλασσα του Μαρμαρά, παράλληλα με τα Στενά του Βοσπόρου, μέσω της οποίας εκτιμάται ότι θα διέρχονται καθημερινά 160 εμπορικά πλοία.
Ο νέος αυτός θαλάσσιος διάδρομος έρχεται να ανατρέψει την υφιστάμενη ισορροπία στα Στενά. Τουρκικές πηγές υποστηρίζουν ότι, επειδή η διώρυγα είναι τεχνητή, δεν θα υπάγεται ούτε στο καθεστώς ελεύθερης διέλευσης της Συνθήκης του Μοντρέ, ούτε στο καθεστώς πλου διέλευσης της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών του 1982 για το Δίκαιο της Θάλασσας. Αυτή η προσέγγιση δημιουργεί ένα νομικό παράδοξο: πλοία που εισέρχονται στη Μαύρη Θάλασσα θα διέρχονται πρώτα από τα Στενά των Δαρδανελίων υπό το καθεστώς της Συνθήκης του Μοντρέ, αλλά στη συνέχεια, περνώντας από την τεχνητή διώρυγα, θα υπόκεινται στο εσωτερικό δίκαιο και τους κανονισμούς της Τουρκίας. Συνεπώς, η Συνθήκη του Μοντρέ θα μπορούσε είτε να εφαρμόζεται μερικώς (μόνο για τη διαδρομή μέχρι τη Θάλασσα του Μαρμαρά) είτε να απαιτείται η αναθεώρησή της λόγω των νέων δεδομένων.
Ένα τέτοιο ενδεχόμενο δημιουργεί αβεβαιότητα τόσο σε εμπορικό όσο και στρατηγικό επίπεδο. Πρώτον, τίθεται υπό αμφισβήτηση το καθεστώς ελεύθερης διέλευσης όλων των εμπορικών πλοίων εν καιρώ ειρήνης που διασφαλίζει η Συνθήκη του Μοντρέ. Η συνθήκη αυτή απαγορεύει ρητά την επιβολή τελών διέλευσης. Ωστόσο, η Τουρκία σχεδιάζει να επιβάλει τέλη στα εμπορεύματα και το πετρέλαιο που θα διακινούνται μέσω των Στενών, με εκτιμώμενες ετήσιες εισπράξεις της τάξης των 8 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Αυτή η κίνηση θα της προσδώσει σημαντικό πλεονέκτημα, καθώς θα αποκτήσει τον απόλυτο έλεγχο της κυκλοφορίας των εμπορικών πλοίων στα Στενά, μετατρέποντας τη Μαύρη Θάλασσα σε μία «τουρκική λίμνη» – όπως, άλλωστε, οραματίζονται οι εμπνευστές του έργου.
Εύλογα ερωτήματα εγείρονται και από το πώς η υπό κατασκευή διώρυγα θα επηρεάσει τη διέλευση πολεμικών πλοίων. Ήδη, ο πόλεμος στην Ουκρανία προσέδωσε νέα σημασία στον έλεγχο της Τουρκίας επί της διελεύσεως πολεμικών πλοίων. Χαρακτηριστικό είναι ότι από το 2022 έως σήμερα ο αριθμός έχει μειωθεί σε λιγότερα από 50 ετησίως. Μεγαλύτερη ανησυχία εμπνέει το γεγονός ότι οι περιορισμοί της Συνθήκης του Μοντρέ για τη διέλευση πολεμικών πλοίων δεν θα εφαρμόζονται στα Στενά. Σύμφωνα με τις υφιστάμενες διατάξεις, για παράδειγμα, η διέλευση υποβρυχίων επιτρέπεται αποκλειστικά για χώρες της Μαύρης Θάλασσας και υπό αυστηρές προϋποθέσεις, ενώ απαγορεύεται η διέλευση αεροπλανοφόρων. Η μη εφαρμογή των σχετικών διατάξεων δύναται να ανατρέψει την ισορροπία δυνάμεων στη Μαύρη Θάλασσα. Επιπλέον, η δυνατότητα της Τουρκίας να αρνείται τη διέλευση πολεμικών πλοίων ή να την επιτρέπει επιλεκτικά μπορεί να επηρεάσει δυσμενώς την ελευθερία της ναυσιπλοΐας. Ταυτόχρονα, η ικανότητα του NATO να υποστηρίξει τα μέλη και τους συμμάχους του στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας θα εξαρτάται από τα καπρίτσια της Άγκυρας, γεγονός που εγείρει νέα στρατηγικά διλήμματα.
Η δημιουργία μίας νέας κατάστασης πραγμάτων θα επηρεάσει και την ευρύτερη θαλάσσια ασφάλεια της περιοχής. Παρά τη βραχύβια μείωση των εμπορικών πλοίων στα Στενά, η περιοχή παραμένει μία από τις πιο πολυσύχναστες θαλάσσιες αρτηρίες παγκοσμίως, με αυξημένους κινδύνους τόσο για την ασφάλεια των πλοίων και των πληρωμάτων, όσο και για το θαλάσσιο περιβάλλον. Η προβλεπόμενη δραματική αύξηση των πλοίων, θα επιβαρύνει σημαντικά τη θαλάσσια ασφάλεια στα Στενά. Η σύγκρουση δύο εμπορικών πλοίων στα Στενά του Βοσπόρου το 2024, καθώς και ο πρόσφατος εντοπισμός πλωτών ναρκών από ναρκοθετήσεις, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στη Μαύρη Θάλασσα μετά από την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία, υπογραμμίζουν την ύπαρξη δυναμικών απειλών, πέραν των παραδοσιακών κινδύνων. Σύμφωνα, με τη Συνθήκη του Μοντρέ, η Τουρκία διατηρεί το δικαίωμα να επιβάλλει τέλη για υγειονομικό έλεγχο, φάρους και υπηρεσίες διάσωσης, τα οποία είναι απαραίτητα για την ασφάλεια της ναυσιπλοΐας. Ωστόσο, η Τουρκία έχει διατηρήσει σκόπιμα χαμηλά τέλη για δεκαετίες, με μόνο ελάχιστες αυξήσεις το 2023. Αυτή η πολιτική ερμηνεύεται ως προσπάθεια στρατηγικής απομείωσης των επενδύσεων στις υπάρχουσες εγκαταστάσεις των Στενών, ώστε να επικεντρωθεί ο οικονομικός και λειτουργικός πόρος στην ανάπτυξη της νέας διώρυγας. Σε αυτήν, η Τουρκία θα κατέχει απόλυτη ευχέρεια στον καθορισμό των τελών χρήσης και παροχής υπηρεσιών. Ωστόσο, οι κίνδυνοι επιμένουν και η ολοκλήρωση της νέας διώρυγας δεν φαίνεται εφικτή πριν από το 2028.
Η νέα δυναμική που διαμορφώνεται στα Στενά, θα έχει αντίκτυπο και στην Ελλάδα. Η προβλεπόμενη αύξηση της διέλευσης εμπορικών και πολεμικών πλοίων θα επιταχύνει τη συγκέντρωση πλοίων και στο Αιγαίο. Δεδομένης της περιορισμένης έκτασης των χωρικών υδάτων της Ελλάδας, όλα τα πλοία απολαύουν το δικαίωμα της ελεύθερης ναυσιπλοΐας πέραν των 6 ναυτικών μιλίων. Τα δε υποβρύχια απολαύουν το δικαίωμα να πλέουν εν καταδύσει. Επιπλέον, η έλλειψη οριοθέτησης και κήρυξης ΑΟΖ στο Αιγαίο περιορίζει την ικανότητα της Ελλάδας να ασκήσει κυριαρχικά δικαιώματα για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, συμπεριλαμβανομένης της διαχείρισης των ζώντων πόρων. Επιπλέον, η Τουρκία, με στόχο την αύξηση της ναυτικής κίνησης, ενισχύει έμμεσα τη θέση της κατά της επέκτασης των χωρικών υδάτων πέραν των 6 ναυτικών μιλίων, καθώς η υφιστάμενη ελευθερία ναυσιπλοΐας θα μετατραπεί σε δικαίωμα αβλαβούς διέλευσης, με τους περιορισμούς που αυτό συνεπάγεται προς όφελος της ασφάλειας του παράκτιου Κράτους. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι προβληματικό ότι χώρες, όπως οι ΗΠΑ και η Ρωσία, ενδέχεται να υποστηρίξουν τη διατήρηση της χωρικής θάλασσας στα 6 ναυτικά μίλια, προκειμένου να επωφεληθούν από την εξελισσόμενη δυναμική στα Στενά.
Εν κατακλείδι, είναι σημαντικό το καθεστώς των Στενών να παραμείνει ως έχει τόσο για λόγους εμπορίου όσο και στρατηγικής, ανεξάρτητα από την ολοκλήρωση (ή μη) του Καναλιού της Κωνσταντινούπολης. Ένα καίριο επιχείρημα υπέρ αυτής της θέσης είναι ότι τόσο τα Στενά των Δαρδανελίων όσο και τα Στενά του Βοσπόρου — ή, εναλλακτικα, η υπό κατασκευή διώρυγα — συνιστούν, από γεωγραφικής άποψης, έναν ενιαίο θαλάσσιο διάδρομο που ενώνει δύο ανοιχτές θάλασσες, σύμφωνα με τον ορισμό των «διεθνών στενών» της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας. Οποιαδήποτε μονομερής τροποποίηση του status quo των Στενών από την Τουρκία θα δημιουργήσει αβεβαιότητα για την ευρύτερη θαλάσσια ασφάλεια της περιοχής, με άμεσες συνέπειες και για τα ελληνικά συμφέροντα.